Në orët e para të mëngjesit, afër vendgrumbullimit të mbetjeve urbane në zonën e Mamëzit, Kukës një burrë hyn përmes hyrjes së hapur, teksa mbetjet janë të përhapura kudo. Vendgrumbullimi, i pozicionuar disa metra larg liqenit të Fierzës, është i rrethuar vetëm në anën e rrugës me një mur betoni, ndërsa pjesa tjetër e saj është e hapur, çka mundëson rënien e lirë të plastikës e mbetjeve të tjera po drejtpërdrejt në liqen.
“Nuk mbaj përgjegjësi për çfarë mund të të ndodhë ty”, – më thotë ai me një ton agresiv, teksa fotografoj mbetjet që ndjekin rrugëtimin e shkurtër për në liqenin e Fierzës.
Liqeni i Fierzës në Kukës u formua në vitin rreth vitit 1980, si pasojë e ndërtimit të hidrocentralit në lumin Drin.
Lumi Drin rrjedh në pjesën veriore të Shqipërisë dhe formohet nga bashkimi me Drinin e Zi që buron nga Republika e Maqedonisë së Veriut dhe Drinin e Bardhë që buron nga Kosova. Të dyja këto degëzime, së bashku me rrjedhën ujore, sjellin çdo vit në Shqipëri mbetje të shumta të qytetarëve dhe bizneseve që jetojnë e punojnë përgjatë lumit në Maqedoninë e Veriut dhe Kosovë.
Në mungesë të një zgjidhjeje për menaxhimin e mbetjeve por edhe të ndërgjegjësimit, shumë qytetarë brenda dhe jashtë kufirit të Shqipërisë, e përdorin lumin si një “vendgrumbullim të lëvizshëm mbetjesh”.
“Unë jetoj në zonën e Kukësit, në qytet, në lagjen tre, që është një ndër lagjet që ka pamjen pjesërisht nga liqeni i Fierzës. Një pamje shumë e bukur, por njëkohësisht edhe e trishtueshme…”, – shprehet Roberta Dida, teksa shpjegon se emocionet negative i krijohen prej pamjes që ajo mund ta kundrojë çdo ditë lehtësisht; mbetje të shumta që pluskojnë mbi ujë në çdo muaj të vitit.
Dida është mjaft e zhgënjyer nga menaxhimi i mbetjeve nga Bashkia e Kukësit por edhe nga mënyra si konceptohet e përbashkëta në komunitet.
“Njerëzit i kanë hedh mbeturinat vazhdimisht në mjedise të ndryshme, në përrenj, me fjalë të thjeshta ku kanë gjet hapësirë të lirë, përveçse në shpi të veta jo”.
“Më vjen keq sepse ato nuk e kuptojnë që në fakt shpia e vet është edhe ambienti që na rrethon kudo ku ne shkelim”, – përfundon Roberta Dida.
Keq – menaxhimin institucional e pohon edhe Arben Palushi, drejtor i Drejtorisë së Mjedisit në Bashkinë e Kukësit.
“Ne po tregojmë se nuk kemi një shpërndarje të mirë të punëve. Ne ditë për ditë po bindemi që shërbimi komunal në njësitë administrative dhe i Bashkive nuk është i mirë”, – shprehet Palushi
Zero investime nga Bashkia e Kukësit për menaxhimin e mbetjeve
Arben Palushi rrëfen se çdo fillim pranvere, së bashku me pesë punëtorë, del fizikisht çdo ditë në terren për të mbledhur mbetjet në gadishullin e Kukësit që është 472 hektarë tokë. Këto mbetje më pas ata i çojnë në vendgrumbullimin e Mamëzit.
Këto aksione janë të pamjaftueshme për të përballuar nivelin e lartë të ndotjes, i cili në terma buxhetorë është problem tërësisht i papërfaqësuar: zero lekë.
Ligji 139/2015 “Për vetëqeverisjen vendore”, në nenin 23, thekson se është detyrë e Bashkive për menaxhimin, largimin dhe trajtimin e mbetjeve të ngurta dhe shtëpiake.
Nga ana tjetër, dokumenti i publikuar te Bashkitë e Forta informon se Bashkia e Kukësit gjatë viteve 2018-2019 ka alokuar zero lekë për menaxhimin e mbetjeve, ndërkohë që sipas vetë Agjencisë Kombëtare të Mjedisit, në vitin 2018 qarku i Kukësit, që përfshin Bashkinë e Kukësit vetë, Hasin dhe Tropojën ka prodhuar 18,178 ton mbetje.
Palushi tregon se aksionet e pastrimit, përveçse të pamjaftueshem, janë teh me dy presa, pasi duket sikur gishti për nivelin e lartë të ndotjes i drejtohet qytetarëve, ndërkohë që ai fajin e orienton kah institucioneve dhe bizneseve.
“Nuk mundesh gjithmonë me fajesu më të dobëtin”, – vijon ai, duke iu referuar qytetarëve.
Në total, në qytetin e Kukësit, sipas të dhënave të publikuara në faqen e Bashkisë Kukës, janë të vendosur 100 kontejnerë për 22,614 banorë. Këto mbetje, gjithsesi e kanë të shkurtër rrugëtimin; ato përfundojnë në vendgrumbullimin e Manëzit, e më pas në liqenin e Fierzës.
Eksperti mjedisor Gjergj Selfo shpjegon se qasja e bashkive për menaxhimin e mbetjeve mbetet sipërfaqësore dhe nuk ka si qëllim t’i shkojë në zemër problemit.
“Çdo 2-3 vjet bëhet një plan i ri për menaxhimin e mbetjeve për të gjitha bashkitë por nuk vihen në jetë”, – thotë Selfo.
“Të gjitha këto politika synojnë largimin e asaj qeses nga sytë e njerëzve, nuk synojnë në trajtimin e vërtetë të mbetjes, ruajtjen e ekosistemit”, – vijon më tej ai, teksa pohon se landfille të mirëfillta janë vetëm tre në Shqipëri.
Një tjetër ndikues në ndotjen e liqenit të Fierzës dhe Drinit në tërësi janë dhe aktivitetet minerare.
Qarku i Kukësit dhe i Dibrës kanë aktivitet të lartë të shfrytëzimit të sektorit minerar dhe guroret. Minierat janë ende sektori kryesor ekonomik në rajonet e Kukësit dhe Dibrës, të fokusuar në minierat e anhidridit (sulfat anhidrik kalciumi, CaSO4) në anën e djathtë të Drinit të Zi në rajonin e Dibrës dhe në minierat hekur-nikel, krom dhe bakër rreth liqenit të Fierzës në rajonin e Kukësit.
Uzinat kryesore që kanë shkaktuar ndotje mjedisore janë minierat e kromit, të bakrit dhe guroret në Çabrat, Rrogam 1, 2, 3, Çorraj, Lajthizë, Kam, Kepenek, Zogaj 1, 2, 3, Skatinë, Shpati i Vishës, Vlah, Pëlajlaj, Qafëprushi, Prroi i Batrës, Kalimash 1, 2, 3 dhe minierat e bakrit në Gjegjan, Gdheshtë, Shëmri/Leproi, Golaj, Nikoliq, Krumë/Kullaj, Goskolli.
Projekte ndërkufitare për restaurim, lekë shumë, investime pak
Prej vitit 2009, Shqipëria ka filluar dialogun me Republikën e Maqedonisë së Veriut dhe Malin e Zi për të zgjidhur situatën e ndotjes në lumin Drin, të cilat mbarten deri në detin Adriatik. “Drin Dialogue”ishte projekt i financuar nga Agjencia Suedeze për Mbrojtjen e Mjedisit dhe ka si qëllim fillimin e një marrëveshjeje ndërkufitare për rregullimin e situatës.
Ky projekt pati kohëzgjatje deri në nëntor të vitit 2011 dhe u shoqërua me takime të vazhdueshme institucionale nga përfaqësues të shteteve si Shqipëria, Mali i Zi dhe Maqedonia e Veriut ku u elaborua në terma afatgjatë një strategji për menaxhimin e basenit të Drinit.
Në vitin 2011 u firmos në Tiranë Memorandiumi i Kuptueshmërisë për Menaxhimin e Basenit të Drinit në nivel Ndërkufitar nga Shqipëria, Maqedonia e Veriut, Greqia, Kosova dhe Mali i Zi.
Objektiva e këtij memorandiumi ishin minimizimi i ndotjes, përmirësimi i aksesit në të dhëna, minimizimi i përmbytjeve dhe minimizimi i dëmeve nga ndryshimet hidro-morfologjike. Ky projekt u financua nga “Global Environment Facility” (GEF), u implementua nga Programi i Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara dhe u ekzekutua Partneriteti Global i Ujit (GWP).
Në vitin 2015, një projekt multi-milion dollarësh u financua për të mbrojtur resurset e basenit të Drinit. “Global Water Partnrship Mediterranean”, UNDP dhe UNECE financuan dy projekte me vlerë 5.5 milion dollarë për bashkëveprimin e shteteve që jetojnë përgjatë lumit Drin.
Në vitin 2019, një tjetër projekt me vlerë 9,927,750 dollarë u miratua për menaxhimin e përmbytjeve në basenin e lumit Drin në Shqipëri, Republikën e Maqedonisë së Veriut dhe Malin e Zi, i cili do të implementohet deri në vitin 2024 tërësisht nga UNDP.
Përfaqësues nga institucionet për ruajtjen e mjedisit në Kosovë pohuan se kanë përfunduar ndërtimin e dy impianteve për trajtimin e ujërave të zeza në Drinin e Bardhë, në Prizren dhe në Rahovec.
“Nga Projekti Global Water Partnership – Med në kuadër të memorandum-bashkëpunimit për ujërat ndërkufitare është ndërtuar një impiant/lagunë në komunën e Rahovecit për trajtimin e ujërave të ndotura, – shprehet hidrologu Fidan Bilalli nga Ministria e Mjedisit, Planifikimit Hapësinor dhe Infrastrukturës .
“Janë duke u ndërtuar impiante për trajtimin e ujërave të ndotura në pellgun lumor Drini i Bardhë, si në komunën e Pejës, Gjakovë”, – vijon më tej Bilalli.
Premtimet se do të ndërtohen impiantë të tjerë në për trajtimin e ujërave të zeza nuk janë fraza të padëgjuara më para nga aktivistët mjedisorë në Kosovë.
“Ka vite qe vec flasin dhe bejne ‘plane’, e marreveshje e çka jo tjetër pervec punes ne terren, ajo s’behet asnjehere”, -thotë Luan Hasanaj nga organizata “Let’s do it – Ta pastrojmë Kosovën”.
Aktivistët mjedisorë shprehen kritikë ndaj politikave të ndërmarra deri më tani për restaurimin e Drinit të Bardhë.
“Deri tani nuk është marrë ndonjë masë serioze për ta reduktuar ndotjen, akoma nuk shihen plane konkrete për ndërtimin e impianteve të ujërave të zeza, e po ashtu as ndonjë projekt konkret që do të parandalonte hedhjen e mbeturinave”, – tregon Hasanaj.
Drini bashkohet me Bunën, një “amazonë shqiptare” plot mbetje
Pas një rrugëtimi të gjatë ndërkufitar, Drini takohet me Bunën, e cila del nga liqeni i Shkodrës dhe është 44 km e gjatë. Biologia Aurora Piroviq e konsideron atë amazonën shqiptare, por fatkeqësisht bukuria e saj shëmtohet po ashtu nga ndotja e gjithanshme.
“Sa i përket aktiviteteve kërcënuese, e para janë shkarkimet e ujërave të zeza nga Bashkia Shkodër”, – thotë Piroviq, teksa shpjegon se një tjetër element dëmtues i lumit të Bunës është aktiviteti bujqësor i banorëve, veçanërisht i njësisë administrative Dajç, njësi që shtrihet përgjatë lumit.
“Pra, në të dyja anët e Bunës, në tokat bujqësore përdoren pesticide apo kimikate të tjera në sektorin e bujqësisë”, – pohon ajo teksa thotë se menaxhimi i mbetjeve, ashtu sikurse në qarkun e Kukësit le shumë për të dëshiruar.
“Duke fillu nga Zuesi deri në Pulaj, në këto fshatra shumica e mbetjeve derdhen nëpër kanale kulluese apo vaditëse, meqenëse janë toka bujqësore rreth e rrotull, edhe majtas edhe djathtas lumit”, – citon Aurora Piroviq.
Kontribues në ndotjen e lumit Buna, përveç Drinit, është edhe lumi Kir, që rrjedh nga Dukagjini dhe Përroi i Thatë nga Malësia e Madhe që përdoren nga banorët si “kontejnerë”, e që në sezonin e shirave përfundojnë në Bunë, e më pas në Adriatik.
Hedhja e inerteve përgjatë brigjeve të Bunës është një tjetër shqetësim i paadresuar.
“Duke shtu inerte në basenin e lumit, mundësia e rritjes së nivelit të lumit është shumë ma e shpejtë dhe rritet probabiliteti i përmbytjeve në ato zona përreth. Kjo shkakton edhe gërryerje të bregut të Bunës duke prish shumë edhe tokat bujqësore të fshatrave përreth”, – shpjegon Aurora Piroviq.
Një tjetër problematikë që lidhet me ujërat e lumit Bunë është edhe mbipeshkimi me korrent dhe përdorimi masiv i rrjetës, gjë që kanë çuar në zhdukjen e peshqëve karakteristikë të lumit Buna, si krapi, peshku blin apo ballgjan.
Lumenjtë, shpesh tek bisedoj me persona të moshuar, kujtohen me nostalgji. Dikur ata ishin të pastër, të gjerë dhe i sillnin të mira e begati komunitetit. Sot, pak vite pas ndërrimit të sistemit, janë kthyer në “vendgrumbullime mbetjesh” të preferuara për nga lehtësia, si për qeveritë e ashtu për komunitetet.
Tashmë lumenjtë nuk sjellin më begati, por mbeturina, plastike, ujëra të zeza që vazhdimisht të kujtojnë se sa pak është bërë për të ruajtur burimin parësor të jetës: lumin!
Nga Entenela Ndrevataj
